Yörük-Türkmen Tahtacılarında Geleneksel Oyun: Mengi

27.09.2025 00:00

Yörük-Türkmen Tahtacı toplulukları, Türk-İslam tarihinde hem Türklüğü hem de İslam'ı özgün biçimde yaşamış; dürüstlük, ahlâk, çalışkanlık ve Ehli Beyt sevgisi üzerine kurulu hayat felsefeleriyle örnek olmuşlardır.

XIII. yüzyılın sonunda Anadolu Selçuklu Devleti'nin çöküşüyle oluşan boşlukta, Horasan'dan gelen Hünkar Hacı Bektaş Veli, Ehli Beyt öğretisiyle adalet, eşitlik ve insan sevgisini yaymıştır. Onun yolunu takip eden Bektaşilik ve Ahilik, yalnızca dini hayatı değil toplumsal düzeni de şekillendirmiştir. Ahi Evran'ın (1171-1261) kardeşlik ve üretim ahlâkına dayalı anlayışı, Yörük-Türkmen topluluklarında geniş karşılık bulmuş; Şeyh Edebali ise bu mirası Osmanlı'nın kuruluş felsefesine taşımıştır.

Dolayısıyla Osmanlı'nın manevi temellerinde, Ehli Beyt sevgisiyle yoğrulmuş Yörük-Türkmen Dervişleri, Ahi Şeyhleri ve Bektaşi Erenlerinin güçlü etkileri vardır. Bu topluluklar, İslam'ın hakiki ruhunu Türk kültürüyle birleştirerek geleceğe aktaran kurucu ve koruyucu unsurlar olmuştur.

Bu köklü medeniyetin kültürel bir yansıması da Yörük-Türkmen Tahtacılarının geleneksel oyunu Mengi'de hayat bulmuştur.

Buradan hareketle asıl konumuz Mengi'yi ele alacak olursak; Türk kültür tarihinde oyun ve müzik, yalnızca eğlence unsurları değil, aynı zamanda kimliğin, toplumsal dayanışmanın ve inanç sistemlerinin taşıyıcılarıdır. Orta Asya'dan Anadolu'ya taşınan halk oyunları, bir yandan estetik ifade biçimi olarak varlığını sürdürürken, diğer yandan topluluk belleğinin korunmasına hizmet etmiştir. Yörük-Türkmen kültürünün önemli temsilcilerinden biri olan Tahtacılar arasında oynanan Mengi, bu bağlamda hem ritüelistik kökenleri hem de günümüzdeki sosyokültürel işlevleriyle dikkate değer bir miras niteliğindedir.

Tarihsel Arka Plan
Tahtacılar, Anadolu'da orman işçiliği, ağaç işleme ve göçebe yaşamla özdeşleşmiş Türkmen-Yörük topluluklarından biridir. Bu toplulukların kültüründe müzik, oyun ve ritüel, gündelik hayatın ayrılmaz parçalarıdır. Mengi oyunu, köken itibariyle eski Türk inanç sistemleri ve Orta Asya bozkır kültürünün izlerini taşımaktadır.

Dilbilimsel açıdan, Mengi sözcüğünün "mengi/mengü" (ebedî, kalıcı, sonsuz) kavramıyla bağlantılı olması, oyuna sembolik bir derinlik kazandırır. Bu açıdan Mengi, yalnızca bir eğlence değil, aynı zamanda "ölümsüzlük, süreklilik ve toplumsal birlik" simgesi olarak yorumlanmaktadır.

Kültürel Bağlam
Tahtacılar arasında Mengi, özellikle düğün, bayram ve topluluk toplantılarında icra edilen önemli bir oyundur. Kültürel bağlamda bu oyun, topluluğun birlikteliğini, doğa ile kurduğu uyumu ve tarihsel kimliğini ifade eden çok katmanlı bir sembol niteliğindedir.

Toplumsal Birlik ve Dayanışma: Dairesel düzen ve ortak ritim, topluluğun dayanışma ruhunu ve kader birliğini görünür kılar.
Doğa ile Uyum ve Döngüsellik: Dönen figürler ve ritmik hareketler, doğadaki sürekliliği ve yaşamın akışını simgeler; bu, eski Türk inançlarında "gökyüzünün dönüşü" ile ilişkilidir.
Ritüel ve Trans Boyutu: Hızlanan adımlar ve coşkulu müzik, transa yakın bir hâl yaratarak oyunun Anadolu'da hızlı at süren Türkleri hatırlatır.
Kimlik ve Aidiyet İfadesi: Farklı kültürlerle iç içe yaşamış olan Tahtacılar için Mengi, kimliğin korunması ve kültürel belleğin canlı tutulmasının folklorik bir aracıdır.
Ölümsüzlük ve Süreklilik: "Mengü" kavramıyla bağlantısı, oyuna kültürel sürekliliğin ve topluluk hafızasının sembolü olma özelliğini kazandırır.

Bu yönleriyle Mengi, yalnızca bir eğlence unsuru değil, aynı zamanda Tahtacı kültürünün kimliksel ve ritüelistik simgesi olarak görülmektedir. Mengi'nin ritüelistik yönü, sadece eğlence değil; topluluğun birliğini, doğayla uyumunu ve yaşamın döngüsünü simgesel hareketlerle ifade etmesidir. Bu yüzden oyun, törensel bir anlam taşır.

Oyun Biçimi ve Müzikal Unsurlar
Mengi genellikle bağlama, davul ve zurna eşliğinde oynanır. Ezgiler hızlı ritimli ve coşkuludur. Oyuncular daire ya da yarım daire düzeninde dizilir; kadın-erkek birlikte oyuna katılabilir. Hareketler; dönme, sıçrama ve hızlı adımlar üzerine kuruludur. Bu figürler, doğa ile uyumu ve topluluk dayanışmasını yansıtırken, aynı zamanda Orta Asya'daki eski Türk geleneklerini hatırlatır.

Sosyokültürel İşlevler
Sosyokültürel açıdan Mengi, Tahtacı topluluklarında yalnızca bir halk oyunu değil, aynı zamanda toplumsal dayanışmayı güçlendiren, kimlik bilincini pekiştiren ve ortak hafızayı canlı tutan bir kültürel pratik olarak işlev görmektedir.

Toplumsal Dayanışma: Düğün ve kutlamalarda birlik duygusunu pekiştirir.
Kimlik İfadesi: Yörük-Türkmen kültürel kimliğinin korunmasında önemli bir semboldür.
Eğlence ve Estetik: Müzik ve oyun, gündelik hayatın zorluklarından arınmayı ve ortak coşkuyu paylaşmayı sağlar.

Böylece Mengi, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde kimliksel aidiyetin ifade edildiği, topluluk yaşamının vazgeçilmez bir parçası hâline gelmiştir.

Modern Dönemde Mengi
Cumhuriyet'in ilanından sonra halk oyunlarının derlenmesi ve sahne sanatlarına taşınmasıyla birlikte Mengi, folklor ekiplerinin repertuvarına dâhil edilmiştir. Bu süreçte oyun, yalnızca yerel bir pratik olmaktan çıkarak ulusal kültür repertuvarının bir parçası hâline gelmiştir.

Modern Cumhuriyet döneminde Mengi, iki farklı bağlamda işlev görmektedir:
Yerel düzeyde: Köylerde ve topluluk toplantılarında oynandığında toplumsal dayanışma ve aidiyet duygusunu sürdürür.
Ulusal düzeyde: Sahne temsillerinde, "gelenekten moderniteye taşınan bir kültürel miras" olarak anlam kazanır.
Bu nedenle Mengi, hem Tahtacı kimliğinin temsil aracı hem de Anadolu'nun çok katmanlı kültürel mozaiğinin bir göstergesi hâline gelmiştir. Günümüzde ise UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras kapsamında değerlendirilebilecek nitelikte bir kültürel zenginliktir.

Sonuç olarak Mengi, Yörük-Türkmen Tahtacı topluluklarının kültürel belleğinde yer alan, tarihsel kökeni Orta Asya'ya uzanan, çok katmanlı bir oyundur. Hem ritüelistik geçmişi hem de sosyokültürel işlevleriyle toplumsal dayanışmayı pekiştirir, kimlik bilincini güçlendirir ve kültürel sürekliliği sağlar. Modern Cumhuriyet döneminde ulusal repertuvara katılması ise, onu yalnızca yerel bir gelenek değil, aynı zamanda Türkiye'nin kültürel mirasının evrensel ölçekte tanınabilecek bir unsuru hâline getirmiştir. Bu bağlamda Mengi, geçmişle geleceği birbirine bağlayan, toplumsal hafızayı diri tutan ve kültürel çeşitliliği zenginleştiren önemli bir folklorik değer olarak varlığını sürdürmektedir.